محمدحسین چالندهریمحمدحسین چالندهری، یا پنجابی، از روحانیون ادیب و مجاهد هند در قرن چهاردهم هجری/ نوزدهم و بیستم میلادی می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیوی در ۱۳۰۰ ق/ ۱۸۸۲ در «چالندهر» هند به دنیا آمد. پدرش طبیب و عالمی متبحر بود. محمدحسین در «چالندهر»، «کپورتهله» و «علیگره» درس خواند و از دانشگاه علیگره دانشنامه لیسانس در علوم انسانی گرفت و زبان‌های انگلیسی، اردو، فارسی ، عربی و پشتو را به خوبی آموخت. ۲ - هجرت به افغانستانوی از گروه آزادیخواهان و مبارزان مسلمان هند بود که در آغاز قرن بیستم میلادی برای ادامه مبارزات ضد انگلیسی به افغانستان مهاجرت کردند. وی در کابل اقامت و در مدرسه (لیسه) حبیبیه آن شهر که در ۱۳۲۱ ق/ ۱۹۰۳ به فرمان امیر حبیب الله خان (۱۳۱۹-۱۳۳۷ق) تاسیس شده بود به تدریس تاریخ و جغرافیا پرداخت (۱۳۲۵ق/۱۹۰۷). ۳ - دستگیری و زنداندر جریان جنبش مشروطیت اول افغانستان، جزو گروه هندیان جنبش بود که به «جان نثاران ملت» یا «جان نثاران اسلام» شهرت داشتند. سپس به جمعیت مشروطه خواه افغانی – هندی به نام «جمعیت سری ملی» پیوست. در سرکوبی مشروطه خواهان از سوی امیر حبیب الله خان در ۱۳۲۷ ق/ ۱۹۰۹ او نیز دستگیر شد و به زندان افتاد. وی در زندان قرآن را حفظ کرد و علوم اسلامی، به ویژه تفسیر را دقیقتر آموخت. ۴ - فعالیت‌های اداری و فرهنگیپس از گذشت بیش از نه سال و با جلوس امیر امان الله خان (۱۳۳۷-۱۳۴۷ق) زندانیان سیاسی و از جمله محمدحسین خان از زندان آزاد شدند. وی در دوره امیر امان الله خان، نخست به مدیریت مکاتبه ابتداییه (۱۲۹۸ش) کابل و سپس به ریاست تدریسات عمومی در وزارت معارف گماشته شد (۱۳۰۵ش) و مدیر مسئولی مجله معرف معارف را که از اول شهریور ۱۲۹۸ ش آغاز به انتشار کرد را نیز بر عهده داشت. در همین دوره کتابی به اردو نام افغان پادشاه، در ستایش امان الله خان و حکومت او نوشت (لاهور، ۱۳۴۶ ق). با این همه پس از برافتادن حکومت امان الله (۱۳۰۷/۱۹۲۸) و روی کار آمدن امیر حبیب الله معروف به بچه سقا در زمستان ، ۱۳۰۷، مدتی مدیر مسئول روزنامه حبیب الاسلام (از شماره ۶ تا ۲۱) بود و در آن انواع ناسزاها را به امان الله خان روا داشت. اما سرانجام پس از چند ماه از کابل گریخت و به هند رفت و پس از روی کار آمدن نادرشاه (مهر ۱۳۰۸ ش)، کتابی به نام انقلاب افغانستان در چالندهر به زبان اردو منتشر کرد که سراسر آکنده از ستایش نادرشاه و خاندانش و بدگویی از امان الله خان و رجال روزگار اوست. ۵ - آثار علمی ارزشمنداین اثر و اثر پیشین او، افغان پادشاه (لاهور، ۱۳۴۶ ق) که دیده‌ها و شنیده‌های او را در مدت بیست و پنج سال زندگی وی در کابل در بردارند، با وجود کاستی‌های بسیار، از منابع ارزشمند تاریخ افغانستان در این دوره به شمار می‌آیند. محمدحسین خان مردی پرکار بود. در کابل هفتاد و پنج کتاب و رساله به زبان‌های فارسی، اردو، انگلیسی و پشتو نوشت که سیزده جلد آن در برنامه تعلیمی وزارت معارف افغانستان به چاپ رسید و تعدادی را برای دارالتألیف معارف نوشته یا ترجمه کرده است و بقیه هم در هند چاپ شده و یا به صورت دستنویس باقی مانده است. وی به احتمال فراوان، نویسندة داستان جهاد اکبر است که از نخستین داستان‌های فارسی در افغانستان به سبک و شیوه نو به شمار می‌آید. این داستان که ظاهرا در گرما گرم نبرد با انگلیسی‌ها در اوایل دوره امان الله خان در ۱۲۹۸/۱۹۱۹ نوشته شده ودر مجلة معرف معارف به چاپ رسیده، آمیزه‌ای از تخیل و تاریخ است و مضمون آن درباره پیکار مردم افغانستان با انگلیسی‌ها برای آزادی کشورشان است. شخصیت اصلی این داستان، وزیر محمداکبر خان، پسر دوست محمدخان و قهرمان برجستة نبرد با انگلیسیان است. آثار دیگر وی از اینقرار است؛ جغرافیه افغانستان، به زبان فارسی (کابل، ۱۳۰۱)؛ امان المدرسی، به زبان فارسی (کابل، ۱۳۰۴)؛ آسیا، به زبان فارسی (کابل، ۱۳۰۶)؛ ترجمه اداره الدار، محمدی بیگم، (کابل، ۱۳۰۷). [۱]
صدیق فرهنگ، میرمحمد، افغانستان در پنج قرن اخیر، ج۱، ص۴۴۵.
[۲]
غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۲، ص۷۵۷.
[۳]
غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۲، ص۱۱۳۳.
[۴]
غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۲، ص ۱۲۵۲.
[۵]
انوشه، حسن، دانشنامة ادب فارسی، ج۳، ص۸۹۱-۸۹۲.
۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، برگرفته از مقاله «محمدحسین چالندهری». |